પશ્ચિમોત્તાનાસન : પશ્ચિમ શબ્દનો અર્થ થાય છે પાછાલનો ભાગ. શરીરના પાછળના ભાગને ખેંચવું કે પ્રસારિત કરવું તેને પશ્ચિમોત્તાનાસન કહે છે. આ આસનમાં શરીરના પશ્ચિમ ભાગનું ખેંચાણ થતું હોઈ તથા આ આસનની સિદ્ધિ થતાં પ્રાણ પશ્ચિમવાહી એટલે કે સુષુમ્ણામાં વહન થતો હોઈ આ આસનને પશ્ચિમોત્તાનાસન કહે છે.
પશ્ચિમોત્તાનાસન વિશે યોગના પ્રમાણભૂત ગ્રંથ મનાતા ઘેરંડ સંહિતા અને હઠયોગપ્રદીપિકામાં આ પ્રમાણે ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે.
पश्चिमोत्तानासन
प्रसार्य पादौ भुवि दण्डरूपौ दोर्भ्यां पदाग्रद्वितयं गृहीत्वा ।
जानूपरिन्यस्तललाटदेशो वसेदिदं पश्चिमतानमाहुः ॥
इति पश्चिमतानमासनाग्र्यं पवनं पश्चिमवाहिनम् करोति ।
उदयं जठरानलस्य कुर्यादुदरे कार्श्यमरोगतां च पुंसाम् ॥
મૂળ સ્થિતિ : બન્ને પગ સીધા રાખી બેસવું.
પદ્ધતિ :
- બન્ને પગને આગળ લંબાવીને એકબીજા સાથે અડેલા રહે તેમ બેસો.
- ઘૂંટણ ઉપર બન્ને હાથને ગોઠવો.
- હવે, શ્વાસ લેતાં લેતાં બન્ને હાથ આકાશ તરફ લઈ જાઓ.
- ત્યાર બાદ શ્વાસ છોડતાં છોડતાં શરીરને સામેની તરફથી આગળ ઝૂકતાં બન્ને હાથ વડે પગના અંગૂઠા પકડી લો.
- આ સ્થિતિમાં માથું ઘૂંટણે અડશે.
- હવે, હાથની કોણી જમીનને અડશે. આગળ ઝૂકતી વખતે શ્વાસ બહાર કાઢો અને પેટના સ્નાયુઓને અંદર ખેંચો.
- શ્વાસોચ્છવાસ સામાન્ય રાખો.
- યથાશક્તિ આ સ્થિતિમાં રહો.
- શ્વાસ લેતાં લેતાં મૂળ સ્થિતિમાં પરત આવો.
ધ્યાનમાં રાખવાની બાબતો :
- કોઈપણ પ્રકારની ઉતાવડ ન કરવી.
- પગને ઘૂંટણમાંથી વાળવા નહિ.
- વધુ સમય સુધી શ્વાસ રોકી રાખવો નહિ.
- મનને કેંદ્રિત કરવું.
ફાયદા :
- કરોડના તમામ મણકાઓને વ્યાયામ મળે છે.
- જઠરાગ્નિ પ્રદિપ્ત થાય છે.
- પેટના સ્નાયુઓને વ્યાયામ મળે છે.
- પેટની ચરબી ઓછી થાય છે.
- પાચનશક્તિ વધે છે.
- પેટના આંતરિક અવયવો વધુ કાર્યક્ષમ બને છે.
- પીઠ તથા પગની નસોમાં નબળાઈ દૂર થાય છે.
- પેટનો બિનજરૂરી વાયુ બહાર નીકળી જાય છે.
- યકૃત તથા મૂત્રાશયના વિકારો નષ્ટ થાય છે.
- પેટના દરેક રોગોમાં આ આસન ખૂબ જ લાભદાયી છે.
- ફેફસાની નબળાઈ દૂર થાય છે.
- કબજિયાત, અપચો અને ગૅસ જેવી સમસ્યાઓ દૂર થાય છે.
- ભૂખ ઉઘડે છે.
- કરોડ અને બસ્તીપ્રદેશના જ્ઞાનતંતુઓની નાડીઓ નીરોગી અને કાર્યક્ષમ બને છે.
- આ આસનથી ગર્ભાશયમાં રક્તાભિસરણ થવાથી એનાં છિદ્રો ખુલ્લાં થાય છે.
- કફ, આમ અને મેદ નાશ પામે છે.
- જાતીય નબળાઈ દૂર થાય છે.
- મનની શાંતિ તથા ચિત્તની સ્થિરતામાં આ આસનથી ખુબ મદદ મળે છે.
- ઊંચાઈ વધારવા માટે આ આસન ખૂબ જ ઉપયોગી છે.
