ભારતની મૂળભૂત સામાજિક સંસ્થાઓ

કુટુંબ એ સમાજની પાયાની સાર્વત્રિક સંસ્થા છે. વ્યક્તિના સામાજિક જીવનનો પ્રારંભ કુટુંબમાંથી થાય છે. કુટુંબ સમાજ અને સંસ્કૃતિના સાતત્યમાં કેન્દ્રવર્તી સ્થાન ધરાવે છે.

1 મહિલા અને પુરુષ વચ્ચેના જાતીય સંબંધો :

કુટુંબ જાતીય સંબંધના આધારે રચાયેલું જુથ છે. કુટુંબ મહિલા અને પુરુષની જાતીય ઇચ્છાની પૂર્ણતા કરે છે. જાતીય સંબંધોના કારણે કુટુંબની વંશવૃદ્વિ થાય છે. સહજીવનના કારણે મહિલા અને પુરુષ બાળકોની સંભાળ અને ઉછેરની સામાજિક જવાબદારી સંયુક્ત રીતે સ્વીકારે છે. આમ, મહિલા અને પુરુષ વચ્ચેનો જાતીય સંબંધ કુટુંબનું મુખ્ય લક્ષણ છે. આ સંબંધ અલ્પકાળ, દીર્ધકાળ અને સમગ્ર જીવનકાળ સુધી હોય છે.

2 લગ્નપ્રથા :

લગ્નપ્રથા એ કુટુંબ રચનાનું પ્રથમ પગથિયું છે. દરેક સમાજમાં માન્ય લગ્નપ્રથા પ્રમાણે જે વ્યક્તિઓ પરસ્પર જોડાય છે, તેમની વચ્ચે જ જાતીય સંબંધ સ્થાપિત થઇ શકે છે. સમાજ આવા માન્ય સંબંધને જ યોગ્ય ગણે છે. અલગ અલગ સમયે, અલગ અલગ સમાજમાં, સાંસ્કૃતિક મૂલ્યો મુજબ લગ્નનું સ્વરૂપ અલગ અલગ હોઇ શકે છે, પરંતુ લગ્નપ્રથા એ તમામ કુટુંબવ્યવસ્થામાં સાર્વત્રિક રીતે અસ્તિત્વ ધરાવે છે.

3 સહનિવાસ :

લગ્નસંબંધથી જોડાયા બાદ પતિ-પત્નીના સહનિવાસનો પ્રારંભ થાય છે. આમ, કુટુંબ એક સ્થળે સહનિવાસ કરતું જુઠ છે. નવપરિણીત દંપતીએ પોતાનું સાંસારિક કુટુંબજીવન કઈ જગ્યાએ શરૂ કરવું એ વિશે ત્રણ વ્યવસ્થા પ્રચલિત છે : (1) પિતૃસ્થાની, (2) માતૃસ્થાની અને (3) નવસ્થાની. મોટા ભાગે પિતૃસ્થાની કુટુંબવ્યવસ્થા વધુ પ્રચલિત છે. આ વ્યવસ્થામાં પત્ની લગ્ન બાદ પતિના ઘેર સહનિવાસ કરવા જાય છે.

4 વંશાવલી : દરેક કુટુંબને તેની વંશાવલી હોય છે. વંશાવલીના કારણે કુટુંબના પૂર્વજો અને વંશજો વચ્ચેના સંબંધની સમજુતી મળે છે. સામાજિક રીતે સ્વીકાર્ય લગ્નસંબધના પરિણામે જન્મ પામતાં બાળકોને સમાજની માન્યતા મળે છે. બાળકોના તેમના કુટુંબ સાથેના સંબંધને ચોક્કસ બનાવવા માટે તેમના નામની સાથે માતા અથવા પિતાનું નામ જોડવામાં આવે છે. માતૃવંશી કુટુંબમાં બાળકના નામની પાછળ માતાનું નામ અને પિતૃવંશી કુટુંબમાં બાળકના નામની પાછળ પિતાનું નામ જોડવામાં આવે છે. વર્તમાન સમયમાં પિતૃવંશી કુટુંબવ્યવસ્થા વધુ પ્રમાણમાં પ્રચલિત છે. પિતૃસત્તાક વ્યવસ્થાવાળી કુટુંબવુઅવસ્થામાં વંશાવલીની ગણતરી પિતાના નામથી થાય છે. બાળકોને પિતાના નામથી ઓળખવામાં આવે છે. આધુનિક સમયમાં બાળકના નામની પાછળ પિતા અને માતા એમ બંનેનાં નામ લખી શકાય છે.

5 આર્થિક સહભાગીપણું :

આર્થિક વ્યવસ્થામાં સહભાગીપણું એ કુટુંબનું મહત્વનું લક્ષણ છે. કુટુંબના સભ્યોની જરૂરિયાતો સંતોષવા કુટુંબમાં આર્થિક વ્યવસ્થા ગોઠવવામાં આવે છે. કુટુંબમાં જન્મ લેનાર બાળકના જવાબદારી પતિ અને પત્ની બંનેની છે. બાળકોનો ઉછેર, તેમનું ભરણપોષણ તથા તેમના જીવનઘડતરની આર્થિક જરૂરિયાતો સંતોષવાની જવાબદારી કુટુંબની છે. જો કુટુંબ આ જવાબદારી ન સ્વીકારે, તો જન્મ પામનાર બાળકોનાં ભરણપોષણ અને ઉછેરનો પ્રશ્ન વિકટ બની જાય. આર્થિક જવાબદારી પૂરી કરવા કુટુંબમાં પતિ-પત્નીએ સહયોગ આપવો જરૂરી છે. જુદા જુદા સમાજમાં મહિલા અને પુરુષની જવાબદારી જુદી જુદી હોય છે. વર્તમાન સમયમાં મહિલાઓ આર્થિક પ્રવૃત્તિઓમાં જોડાઇ પોતાનો ફાળો આપે છે.