શીખવાની ક્રિયા

એક વાર અભિસંધિત થયેલ પ્રતિક્રિયા પ્રાણી વારંવાર કરે આમ છતાં તેને પ્રબલન આપવાનું બંધ કરવામાં આવે તો પ્રાણી પ્રતિક્રિયા આપવાનું બંધ કરે છે, આને ‘ઉદ્દીપકનું વિલોપન’ કહેવાય.
પ્રાણીને વિલોપનનું શિક્ષણ આપતાં અગાઉ પ્રાણીને સંપૂર્ણપણે અભિસંધાનનું શિક્ષણ આપવામાં આવે છે.
અભિસંધાનનું શિક્ષણ પ્રાપ્ત કર્યા બાદ પ્રાણીને ફરી પ્રાયોગિક પરિસ્થિતિમાં મૂકવામાં આવે છે.
પ્રાણી ચોક્કસ ઉદ્દીપક માટે શીખેલો પ્રતિક્રિયા કરે તેમ છતાં તેને ઘણા બધા પ્રયત્નોમાં સતત પ્રબલન આપવામાં આવતું નથી.
પરિણામે પ્રાણીમાં તે પ્રતિક્રિયાનો દર ધીમે ધીમે ઘટતો જાય છે અને છેવટે પ્રાણી પ્રતિક્રિયા આપવાનું બંધ કરે છે.
પ્રાણીમાં સ્થપાયેલા અભિસંધાનમાં ઘટાડો થઈ પ્રતિક્રિયા અદ્રશ્ય થઈ જાય છે, આને પ્રાપ્ત કરેલા શિક્ષણનું ‘વિલોપન’ કહેવામાં આવે છે.
સ્કિનર બૉક્સમાં ઉંદર એક વાર હાથો દબાવી અન્નગુટિકા પ્રાપ્ત કરવાનું શિક્ષણ મેળવી લે છે. ત્યારબાદ તે પ્રતિક્રિયા કરે છતાં તેને અન્નગુટિકા આપવામાં આવતી નથી.
આ પ્રમાણે વારંવાર કરવામાં આવે, તો ધીરે ધીરે ઉંદર હાથો દબાવવાની પ્રતિક્રિયા ઓછી કરે છે અને છેવટે પ્રતિક્રિયા ઓછી કરે છે અને છેવટે પ્રતિક્રિયા આપવાનું બંધ કરે છે. જેને ઉંદરમાં શીખેલા શિક્ષણનું ‘વિલોપન’ થયું તેમ કહેવાય છે.